بافت فرش در اردبیل سابقه طولانی دارد. در دوران صفویه مانند بسیاری از مراکز بافندگی٬ قالیبافی در اردبیل نیز در اوج کمال بوده و نام اردبیل همواره به همراه نام قالی ذی‌قیمت آن متعلق به قرن شانزدهم که فعلا در موزه ویکتوریا آلبرت نگهداری می‌شود، یاد می‌شده است.
در دوران قاجاریه قالیبافی اردبیل دچار رکود فاحشی شد. بافندگان اردبیلی هنگام جنگ جهانی دوم که فرشبافی در شیروان و سایر مناطق بافندگی قفقاز در حال توقف بود؛ با اقتباس از طرح‌های بسیار موفق قفقازی و همچنین نقش‌های زیبای تبریز از جمله طرح هراتی مشایخی٬ گلدانی٬ ظل‌السلطانی و ترنجدار شیخ صفی و نیز با متابعت از روش‌های متداول بافت در آذربایجان از قبیل استفاده از گره ترکی ، تار و پود پنبه‌ای به فرشبافی خود سر و سامان دادند.
ساختار
در ساختار فرش اردبیل از نخ پنبه برای تار و پود استفاده می‌شود.
- گره: گره درشت تا نسبتا ظریف ترکی به تعداد ۱۵۰۰ گره در هر دسی‌متر مربع
- پرز: پشم مرغوب و براق اما کمی ضخیم بیشتر بکار می‌رود و بلند چیده می‌شود.
- کیفیت: نمونه‌های قدیمی قالیچه‌های عشایری کم نظیر و بادوام و باارزش که کیفیتی بیش از متوسط دارند. بندرت یافت می‌شوند.
نوع بافت قالی در حوزه شهری اردبیل بصورت تمام لول و نیم لول است. با این حال تعدادی از عشایر که به اردبیل کوچ کرده‌اند بصورت تخت فرشبافی می‌کنند. زیرا نوع بافت حوزه عشایری اردبیل٬ بصورت تخت است. این در حالی‌ست که قالی‌های روستایی اردبیل در گذشته بیشتر بصورت نیم لول بافته می‌شدند؛ هرچند که امروزه با توجه به تقاضای بازار بصورت تمام لول هم تولید می‌شود.
طرح‌های رایج
طرح‌ها و نقشه‌هایی که در اردبیل مورد استفاده قرار می‌گیرند به دو گروه عمده تقسیم می‌شود.
الف: طرح‌های قدیمی شامل:
۱. طرح‌های اقتباسی قفقاز
۲. طرح‌های اقتباسی هریس
ب: طرح‌های جدید شامل:
۳. طرح‌های هندسی
۴. طرح‌های شکسته
۵. انواع ماهی هراتی
۶. طرح‌های گردان اسلیمی و ختائی
۷. طرح‌های شکسته لچک و ترنج دار
به موارد فوق می‌توان کارهای تابلوئی با رجشمار پائین ۲۵ الی ۳۵ را نیز اضافه کرد.
بیشتر بخوانید:
از آنجائیکه طرح‌های اقتباس شده از قفقاز بیشترین حجم طرح قالی اردبیل را تشکیل می‌دهند، در ادامه به معرفی تعدادی از این طرح‌ها اشاره خواهیم کرد. با وجود این اقتباس٬ قالی‌های اردبیل بخاطر داشتن حواشی پرکارتر و نیز پرزهای بلندتر و کم ظرافت‌تر٬ از قالی‌های قفقاز به راحتی قابل تشخیص‌اند.
قیچی
یکی از مهم‌ترین طرح‌هایی که در اردبیل بافته می‌شود، طرح قیچی قوبا است. این طرح که اقتباسی از طرح‌های قفقاز و شیروان است، تقریبا در ایران بغیر از اردبیل جایی دیگر بافته نمی‌شود. به همین دلیل این طرح را با نام اردبیل میشناسند.
طرح قیچی از اجزای مشخص تشکیل شده است که این اجزاء در همه قالی‌های قیچی٬ بکار گرفته می‌شوند. اصلی‌ترین جزء این طرح٬ همان طرح قیچی است که در اصل بخاطر شباهت ظاهریش به شکل قیچی به این عنوان موسوم شده است.
جزء دوم این طرح٬ گل است. با توجه به اینکه این قالی‌ها بصورت نیم لول بافته می‌شوند در ازای گل بیشتر از عرض است.
مکمل طرح گل٬ طرح آئینه است، که بصورت یک در میان در کل متن می‌آید. تعداد آئینه طرح سه تا است که مابین این دو جزء٬ طرح پرنده قرار دارد.
از اجزای دیگری که در کل طرح برای پرکردن فضا استفاده می‌کنند جزء اردک است که اکثرا ۶ پا و یا بیشتر دارد. قاب قیچی نیز که بصورت عدد هشت است از اجزای دیگر تشکیل دهنده این طرح به شمار می‌رود.
طرح توسباغا
طرح «توسباغا» نیز از طرح‌های اقتباسی قفقاز است و چنانکه از نام آن پیداست از شکل لاک‌پشت اقتباس شده است این طرح بصورت تکی و بجای ترنج در داخل فرش اجرا می‌شود.
این طرح از سر و نصف بدن لاک پشت تشکیل شده و در قسمت وسط این طرح‌ها قرینه می‌شوند.
شمشیر
طرح شمشیر که اقتباسی از دسته و قسمت کوچکی از بدنه شمشیر است بصورت قرینه بافته می‌شود. این طرح بجای لچک فرش اجرا می‌شود و جزو طرح‌هایی است که لچک نیز دارد. لچک این طرح٬ همان شمشیر است که بصورت نصف از وسط بافته می‌شود. در اکثر این فرش‌ها رنگ لچک و ترنج نیز به حالت معکوس بافته می‌شود؛ یعنی رنگی که در قسمت داخلی شمشیر در ترنج بافته شده در قسمت بیرونی لچک بکار گرفته می‌شود.
قولتوق
طرح قولتوق نیز از طرح‌های قدیمی منطقه است که ریشه در طرح‌های قفقاز دارد. این طرح که از تداخل دو طرح ضربدر و جمع تشکیل شده است نماد بازو و شمشیر است. علامت جمع بصورت چهار دسته شمشیر و ضربدرها نماد بازوی انسان هستند. داخل طرح ضربدر با گل‌های ریز تزئین شده٬ قسمت متن فرش نیز از اشکال و تصاویر انسانی و اشیاء پر شده است.
تعداد این قولتوق‌ها در داخل متن با توجه به کوچکی و بزرگی بین ۱ الی ۴ عدد است که در یک یا دو ردیف بافته می‌شوند.
***
در مورد سایر طرح‌های فرش اردبیل در قسمت دوم این مطلب بیشتر صحبت خواهیم کرد.
