همانطور که در پیش‌درآمد تاریخ هنر ایران اشاره کردیم، قصد داریم به بررسی ۴ دوره زمانی در تاریخ هنر ایران بپردازیم. دوره پیش‌تاریخ، دوره تاریخی، دوره میانه و دوران جدید. دوران میانه از دوران پس از ظهور اسلام آغاز شده و تا سده یازدهم و پایان دوره صفویان ادامه پیدا می‌کند. این دوره به چند قسمت تقسیم می‌شود و هر دوره چند دهه متفاوت را در بر می‌گیرد. این مطلب به بررسی سده اول تا سوم هجری می‌پردازد.
ظهور و پیدایش اسلام دگرگونی ژرفی در زندگی سیاسی، اقتصادی و مذهبی داشت. گسترش اسلام چنان بود که توانست تمدن‌های شرق را یکپارچه کرده و از آنها فرهنگی نو بسازد. پس طولی نکشید که این نظام مذهبی فرصت‌های مناسب تازه‌ای را برای ظهور تفکر ایرانی و اندیشمندان و همچنین هنر و معماری و تزئینات وابسته به آن فراهم آورد و در پایان سده سوم هجری است که به طور کامل می‌توان شاهد بلند فکری و آثار فاخر در تمامی رشته‌های هنری ایرانی در گستره جهان اسلام بود.
استقرار کامل فرهنگ اسلامی در ایران در این دوره بنا به دلایل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی بسیار چشمگیر است. هنرهای کهن جانی تازه گرفتند و هنرهای تازه‌ای ابداع شد و ایران نیز به تدریج زندگی ملی خود را بازیافت و روحیه‌ا‌ی مستقل و متکی به خود را به دست آورد به گونه‌ای که در سده‌های سوم و چهارم هجری شاهد تولد شعر و خوشنویسی و جلوه‌های بسیار زیبای هنری در ایران بودیم.
از زمان فتح مسلمانان تا پایان سده سوم هجری معماری بر پایه سنت‌های معماری ساسانی توسعه یافت و بر اساس آثار به جای مانده و گزارش‌های توصیفی نسبت به برخی مساجد اولیه نوعی هماهنگی بین معماری طاقدار و ستوندار ساسانی با نیازها و مقتضیات اسلام وجود داشته است و به طور مشخص در اواخر سده دوم هجری روش‌های ساخت جدیدی که در تداوم سنت معماری ساسانی بود توانست آثار ویژه‌ای را در معماری اسلامی پدید آورد. ضرورت و نیاز به معماری با کاربردی جدید توانست آثار منحصر به فردی از جمله مسجد، مدرسه، آرامگاه و … را براساس نیاز دوران اسلامی به وجود آورد و دیگر هنرها از جمله سفال، نقاشی، فلزکاری و خوشنویسی و کتابت مورد توجه قرار گیرد.
نظام معماری اسلامی ریشه در سنت ساسانی داشته و از همان آغاز برخی از کاخ‌ها و آتشکده‌های ساسانی بدون آنکه هیچگونه اصلاح و تغییری در آنها انجام یابد به مسجد تبدیل شده است. از نمونه‌های شاخص این تبدیل می‌توان به ایوان مدائن در تیسفون، آتشکده باستانی مسجدسلیمان و مسجد سنگی داراب گرد که در اصل آتشکده بوده اشاره کرد.
مسجد تاریخانه، دامغان، سده اول تا سوم هجری
رفته رفته ساختار کلی مسجد به شیوه‌ای ستوندار و تشکیل یافته از شبستان‌های ستوندار و دارای حیاط که جهت آن به قبله بود، تغییر شکل داد. از کهن‌ترین مساجد شناخته شده در ایران می‌توان به تاریخانه دامغان، مسجد فهرج یزد، مسجد جامع شوش، مسجد جامع سیراف (بوشهر) و مسجد جامع اصفهان اشاره کرد.
از دیگر موارد تحول یافته در ساختار معماری اسلامی وجود مدرسه است که با ساخت صحن گشادهای با سرسراهای گنبددار و ایوان در چهار نمای حیاط معرفی می‌شود و از الگوهای کاملا ایرانی است که تلفیق آن با مسجد در مسیر تحول خود عالیترین الگوی تلفیق معماری مسجد و مدرسه را به بار آورد. در دوره اسلامی استفاده از آجر به دلیل سادگی و ایجاد ترکیب‌های متفاوت همواره ترجیح داده می‌شد؛ چرا که آجر از چوب باداوم‌تر و از سنگ ارزانتر بود. علاوه بر آن، کار با آن سریعتر و انعطاف‌پذیرتر از سنگ بوده و می‌توانست هرگونه بنایی را با هر قابلیتی پدید آورد که زمینه‌ساز فرصت‌های مناسبی برای تجلی تزئینات در بنا می‌شدند.
در بسیاری از مساجد تا اوایل سده چهارم از ستون‌های چوبی و یا از چوب برای کلاف کشی و بالابردن خاصیت انعطاف‌پذیری سازه‌های آجری استفاده می‌کردند.
طرح آجرکاری، نمای داخلی آرامگاه امیر اسماعیل سامانی
