همانطور که در پیش‌درآمد تاریخ هنر ایران اشاره کردیم، قصد داریم به بررسی ۴ دوره زمانی در تاریخ هنر ایران بپردازیم. دوره پیش‌تاریخ، دوره تاریخی، دوره میانه و دوران جدید. دوران میانه از دوران پس از ظهور اسلام آغاز شده و تا سده یازدهم و پایان دوره صفویان ادامه پیدا می‌کند. این دوره به چند قسمت تقسیم می‌شود و هر دوره چند دهه متفاوت را در بر می‌گیرد. این مطلب به بررسی ادامه آثار به جا مانده از سده اول تا سوم هجری در دوران میانه می‌پردازد.
بخش اول سده اول تا سوم هجری دوران میانه را می‌توانید از اینجا ببینید.
در سده سوم هجری توجه خاصی به ساخت محراب در مساجد شد و این عنصر به بهترین وجهی در سده‌های بعد مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
عنصر دیگری که از سده سوم به بعد دوران میانه مورد توجه قرار گرفت ساخت آرامگاه‌های گنبد پوش است که ریشه در آتشکده‌های ساسانی دارد.
قدیمی‌ترین آرامگاه گندپودش آرامگاه امیراسماعیل سامانی است که الهام‌بخش ساختار آرامگاه‌ها در سده‌های بعدی می‌شود.
آرامگاه امیر اسماعیل سامانی – بخارا – دوران میانه تاریخ هنر ایران – سده اول تا سوم هجری
وجود دو عنصر ایوان و گنبد در شکل اصلی فضا به بناهای مذهبی ایران حالت عظمت و شکوهمندی می‌بخشد.
ایوان یا همان اتاق سرسرا و رواق شیوهای در معماری‌ست که با اقلیم شرق بسیار مناسب است. گنبد نقطه اوج طراحی طاق به شمار میآید که در معماری اسلامی بسیار پیشرفت کرد.
از سده دوم هجری به بعد شاهد انبوه سفالینه‌های در حال تکمیل فنون و سبک‌های متعدد هستیم که می‌توان در آنها چشم‌انداز هنر ایرانی را به خوبی دید و بیانگر کهن‌ترین و فراگیرترین آثار هنر ایرانی در همه اعصار بوده و شاید بهترین سند و مدرک زندگی هنری ایران دوران اسلامی باشد.
این آثار پیوند بسیار نزدیکی با زندگی مردم داشته و در تمام زمینه‌های مختلف زندگی کاربرد و زیبایی دارد. همچنین در مقایسه چنین برمی‌آید که پیشرفت سفالگری دوره اولیه اسلامی بیشتر از فن سفالگری دوره ساسانی است.
در این سیر تحول لعاب‌های سبز و قهوهای دوره ساسانی تداوم می‌یابد اما به دلیل اهمیت به سفالگری و جایگزینی، نسبت به فن فلزکاری شیوهای تزئین یافته‌تر و ظریف‌تر پدید میآید.
توجه و اهمیت به سفالگری در دوره اسلامی توانست سفالینه‌هایی با کیفیت مرغوب ایجاد کند به حدی که در سده سوم هجری نقاشی زرین فام روی سفال به عنوان جانشینی ابتکاری برای ظروف زرین (طلایی) پدید آید.
از این رو، تحول سفالگری شیوه عالی را در تناسب شکل خارجی ظرف و هماهنگی با کاربرد آن پدید آورد.
رایج‌ترین سفالینه‌ها در این دوره با رنگ‌های لاجوردی تیره روی پوشش سفیدرنگ و همچنین رنگ آبی و سبز زمردی ارائه می‌شد اما تزئین زرین فام تحولی زیبایی شناسانه در نگرش ایرانی است که کاملا تازه و نو به شمار می‌آمد.
ظرف زرین فام
از دیگر تحولات در این دوره تزئین سفالگری با هنر خوشنویسی در خراسان است.
خط کوفی به دست توانای هنرمند ایرانی به صورت خطی زیبا، با ارزش تزئینی بسیار درآمد، هرچند خواندن آن با اشکالاتی روبه‌رو بود که باز هم توسط هنرمندان ایرانی اصلاح شد و خطوط دیگر به‌واسطه محمدبن علی فارسی معروف به ابن مقله پدید آمد.
اما همچنان خط کوفی به‌عنوان خطی تزئینی به مدت ۵ سده در نواحی مختلف به شیوه‌های گوناگون به‌کار می‌رفت و به‌صورت رایج‌ترین نقش تزئینی روی ظروف فلزی و سفالی، پارچه و یا کتیبه‌ها مورد استفاده قرار گرفت.
سیر تحول خط از خط کوفی «اقلام سته» پدید آمد که به خطوط ششگانه، محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع، شهرت یافته‌اند.
نقاشی دیواری، نیشابور، سده سوم و چهارم هجری
همچنین در این دوره هنر فلزکاری بازمانده از دوران ساسانی باقی ماند و ظروف بزرگ و باشکوهی تولید می‌شد.
اما به دلایل متعدد هیچ نمونه‌ای از مصورسازی کتاب دیده نشده و تنها نمونه موجود شاید همان نسخه ارژنگ مانی یافته شده در منطقه تورفان در سده دوم و سوم هجری باشد که آن هم در گستره قلمرویی خارج از تصرفات مسلمانان پدید آمده است.
با این وجود آثار پراکنده و به‌ویژه دیوارنگاری‌های دوران حکومت‌های اسلامی (اموی و عباسی) و یا نگاره‌های سفالینه‌ها بیانگر تداوم سنت نقاشی از دوره ساسانی به دوره آغازین اسلامی است. ب
ا اینحال منابع مشخصی برای تعیین ماهیت نقاشی این دوران نیست و بیشترین اعتبار نقاشی را بایستی در سده‌های بعد شاهد باشیم.
- دوران میانه – سده چهارم تا ششم هجری
- دوران میانه – سده هفتم و هشتم هجری
- دوران میانه – اواخر سده هشتم و نهم هجری
