در طی سده چهارم تا ششم هجری حکومت‌های متفاوتی از جمل آلبویه، آل زیار، سلجوقیان، اتابکان و خوارزمشاهیان حکومت کردند و این حکومت‌های متفرقه در مناطق مختلف ایران باعث شد تا آثار قابل توجهی نیز به یادگار بماند. آثاری که شاید به سبب رقابت با حکومت مرکزی جهان اسلام همزمان در دوران خلافت عباسی وجود داشت. با اینحال این دوره تاریخی مهمترین دوران همزمانی ادبیات فارسی و هنر اسلامی است که آثار بسیار بدیع زبان و ادب پارسی همراه با آثار بیشماری پدید آمد.
مسجد جامع اصفهان
از جمله اتفاقات دیگر توسعه ساخت و ساز مسجد بود که در شیوه‌های ساختمانی جدیدی ظاهر می‌شود و همزمان اوج معماری را باعث می‌شود و همگام با فلزکاری،سفالگری، کتیبه نگاری، کاشی، ایجاد نقاشی، کتاب آرایی و بافت است. آنچه امروزه در کلیت تحولات معماری نامیده شده همان شیوه و سبک رازی در معماری و سبک خراسانی در ادبیات فارسی است. چنین هنری در اصل میراث‌دار سنت‌های کهن بازمانده در خراسان و فارس است ک توانست پیوندی بین گذشته و عصر خود ایجاد کند و در پوشش موقعیت‌های جدید بازیافت فرهنگی به غنا و ارزش جاودان رسیده و در کنار آن ظهور دانشمندان و نخبگان ایرانی است ک مایه افتخار همه دوران شده است.
مهمترین تحول معماری در این دوره را می‌توان در تلفیق کامل ایوان و گنبد و تبدیل مساجد شبستانی به ایوانی، ساخت بناهای چهار ایوانی، ایوان‌های پهن و کوتاه، قوس‌های جناقی یا تیزه‌دار، توجه زیاد به آجرکاری، ساخت مناره و برج‌های آرامگاهی، کاربرد کاشی تک لعاب، گچ‌بری و نوعی گنبدسازی مخروطی معروف به «رُک» است. شیوه ساخت بناها به حدی مستحکم و بادوام بود که قادر به تحمل گچ‌بری‌های انبوه و فراوان بدون از دست دادن توان اولی خود است.
ساخت مساجد در این دوره با تحولی خاص از ساختار بناهای تک یا دو ایوان از جمل مسجد جامع اصفهان به چهار ایوانه تبدیل شد.
پس از ساخت این بنا الگویی در مسجدسازی پدید می‌آید که مورد الهام دیگر بناها می‌شود. نخستین نمونه کامل تاریخدار بعد از مسجد جامع اصفهان به شیوه چخار ایوانی را باید مسجد جامع زواره دانست.
برج‌های دوگانه خرقان
همچنین نخستین آرامگاه‌های ایران در سده چهارم و پنجم هجری است که دارای ارزش و اهمیت تاریخی و هنری می‌شود. این آرامگاه‌ها به صورت برج مانند ساخت می‌شد که انواع آن‌را می‌توان به صورت برج آرامگاهی با نقش گرد از جمله گنبدکاووس و یا آرامگاه‌های قبه‌ای شکل با نقش چند ضلعی از جمله برج‌های خرقان و سلطان سنجر و همچنین برج‌های چند ضلعی و ترکیبی از جمله گنبد سرخ و کبود مراغه مشاهده کرد. از دیگر نوآوری‌های این دوره ساخت میل و مناره است که قدمتی کهن در معماری ایران دارد و نخستین میل تاریخدار را می‌توان در میل اژدها ممسنی متعلق به دوره اشکانی دانست. ولی در این دوره به شیوه‌های مختلف ستاره شکل یا استوانه‌ای ساخته شد.
- دوران میانه – سده اول تا سوم هجری
- دوران میانه – سده هفتم و هشتم هجری
- دوران میانه – اواخر سده هشتم و نهم هجری
