گفتیم که دوران جدید تاریخ هنر ایران از سده دوازدهم تا امروز را در بر دارد. سده یازدهم و دوازدهم هجری دربرگیرنده دوران حکومت افشاریه، زندیه و حکومت قاجاریه است.
دوران جدید هنر و تمدن ایران در زمان حکومت قاجاریه
در دوره قاجاریه که دوران نسبتا طولانی‌تری است، ابتدا نوعی گرایش سنتی همراه با بزرگنمایی ارزش‌های باستانی دیده می‌شود. هنر این دوره از سنت انتقالی میراث هنری صفویه از طریق زندیه برخوردار است. از اینرو این هنر را بیشتر به عنوان زند و قاجار می‌شناسند.
اما به طور کلی جریان‌های هنری در دوره قاجاریه با گرایشات متعددی به وجود آمد که همانطور که اشاره شد ابتدای آن به عنوان هنر زند و قاجار می‌شناسند.
این گرایش هنری همچنان با حفظ و نگهداری میراث هنری صفویه و زندیه است که به مرور به زوال می‌گراید. این هنر شامل نقاشی‌های دیواری، تک نسخه‌ها، نقاشی‌های لاکی روغنی و پشت شیشه و نقش برجسته‌ای سنگی و ساخت بناها و کاخ‌های متعدد است.
شمایل نگاری (پیکرنگاری) فتحعلی شاه
در دوران حکومت قاجاریه شیوه نگارگری و نقاشی با فضای معماری و گرایش به جلال و شکوه ظاهری بسیار هماهنگ است.
گرایش به هنر غربی و فرنگی‌سازی در نقاشی این دوره را می‌توان تنها در منظره‌هایی دید که زمینه نقاشی‌ها را در برگرفته است. (مانند تصویر بالا)
تلفیق نقاشی و معماری به ویژه در کاشی‌کاری بناها به خوبی قابل مشاهده است. پس از تأسیس مدرس دارالفنون و دارالصنایع به عنوان اولین مرکز دولتی آموزشی هنری نوعی گرایش کامل به هنر اروپایی به وجود آمد و تمایل به هنر اشرافی و درباری به اینگون آثار روزبه‌روز بیشتر شد. تمایل به هنر اروپایی در منظره‌سازی و صورت‌سازی و دور شدن از نگارگری ایرانی در آثار به جا مانده از این دوران، دیده می‌شود.
عمارت قاجاری – شمس‌العماره
تحولات معماری در این دوره نیز مانند نقاشی با تلفیق عناصر سنتی و شکل ظاهری معماری اروپایی است.
درباره معماری معاصر ایران در دوران قاجار پیشتر به تفصیل توضیح داده‌ایم.
- معماری معاصر ایران – قسمت اول و دوم
- عمارت بهارستان
خوشنویسی این دوره که بیشتر به شیوه نستعلیق است، به دلیل کاربردهای جدید هنری به شکل سیاه مشق و یا نوعی نگارش مناسب برای چاپ سنگی دیده می‌شود.
سیاه مشق
به دلیل توجه مردم به آثار هنری نوعی گرایش مردمی نیز در هنر این دوره به چشم می‌خورد که می‌توان در آثار چاپ سنگی، کتاب‌آرایی، پرده‌های قلمکار، نقوش کاشی‌کاری و نقاشی دیواری در مکان‌های عمومی و مذهبی دید.
ارتباط روز افزون با غرب و آشنایی اندیشمندان این دوره با فرهنگ اروپایی باعث شد که زمینه مناسبی برای شکل‌گیری و کاربرد رسانه‌های جدیدی از جمله ایجاد روزنامه و مطبوعات، عکاسی و حتی سینما را به وجود آورد.
هر چند، تمایل به استفاده از عکاسی که بسیار سریع گسترش یافت خود باعث ایجاد رکودی در فرایند نقاشی شد. این روند سریع باعث شد که بسیاری از زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی تحول بیشتری به سمت تجدد و نوگرایی بیابند.
همزمان با شکل‌گیری انقلاب مشروطه نوعی گرایش به هنرهایی با زمینه سنتی و مذهبی و حتی عامیانه به عنوان نقاشی پشت شیشه برای شمایل‌سازی و مصورسازی قصه‌های مذهبی به وجود آمد.
نقاشی پشت شیشه
رویکرد دیگر در این زمین شکل‌گیری نقاشی قهوه‌خانه‌ای (خیالیسازی) است ک با گرایش به مضامین مذهبی و حماسی در شکل‌های مختلف پرده‌ای، نقاشی و نقاشی دیواری در مکان‌های عمومی شکل گرفت است.
این نوع نقاشی به روش رنگ و روغن و با بیان چند واقعه در کنار یکدیگر در مفهومی داستان گونه ارائه می‌شد.
آخرین گرایش هنری دوره قاجاریه شکل‌گیری هنر آکادمیک و رسمی است که با تأسیس مدرسه صنایع مستظرفه به همت کمال‌الملک شکل گرفت. این نوع هنر نوعی نقاشی ایرانی با گرایشات هنر کلاسیک غرب، شب رمانتیک و شاعرانه همراه با چشماندازهایی از مکان‌هایی واقعی است ک بیان‌کننده هنر رسمی است.
حوض خانه، اثر کمال‌الملک
