هر چند صنعت قالیبافی از دیرباز بین عشایر و روستاییان قم رایج بوده؛ اما سابقه قالیبافی در قم با شیوه فعلی به اواخر دهه دوم قرن بیستم میلادی یعنی حدود ۸۰ سال قبل برمی‌گردد؛ یعنی زمانی که تجار کاشان دارهای قالی را به آنجا برده و کار را در مقیاسی محدود شروع کردند و هنوز بیست سالی از آن نگذشته بود که قالیبافی در آن با ابعادی تجارتی به صورت پیشرفته و قابل ملاحظه‌ای ارائه طریق داد. این صنعت به سرعت در شهر قم معمول و رایج شده و به تدریج به روستاهای اطراف نیز گسترش یافت. با این‌حال صنعت قالیبافی در بین عشایر شاهسون منطقه از قبل به شیوه ذهنی‌بافی معمول بوده است.
پیش‌درآمدی بر قالیبافی در شهر قم
استان قم در جنوب استان تهران و در مسیر ارتباطی استان‌های جنوبی با مرکز و شمال کشور واقع شده است. استان قم شامل چهار بخش کهک، مرکزی، جعفرآباد و خلجستان و ۲۵۶ روستا و مرکز آن شهرستان قم است که در مجاورت کویر نمک قرار دارد. به دلیل اینکه مناطق و روستاهای قم در موقعیت‌های مختلف جغرافیایی قرار گرفته اند. دارای آب و هوای متنوعی بوده و از وضعیت آب و هوای کویری و بیابانی تا آب و هوای سرد و کوهستانی برخوردار است. بر اساس این تنوع اقلیمی موقعیت‌های کشاورزی متنوعی در استان بوجود آمده و امکان کشت اکثر محصولات کشاورزی فراهم آمده است.
اکثر روستاییان این استان علاوه بر کشاورزی و دامداری، به امر تولید صنایع دستی خصوصا قالیبافی نیز اشتغال دارند.
ساختار قالی در قم
قالیهای قم ابتدا با استفاده از پشم‌های نه چندان ظریف وارد بازار می‌شدند. و عموما با رجشمار ۴۰ انجام می‌گرفتند. در سال‌های بعد هنرمندان قالیباف قم تحول قالیبافی را به حد تکامل رسانیده و با مهارت و توانایی خاصی مبادرت به بافت فرش‌های تمام ابریشم با رجشمار بسیار بالا کردند.
قالیهای نفیس که بدین ترتیب و با این نخ‌های ظریف ابریشمی به بازار عرضه شد نیز تحت عنوان گل ابریشم شناخته شدند.
عامل تعیین کننده برای شناسایی قالیهای قم تکنیک کار است زیرا که کاملا منظم و کامل است.
اگر به قالیهای جدید با کیفیت عالی (مثلا قالیهای کاشان، تهران، کرمان و غیره) دقیق شویم، در پشت آنها بخصوص در کلفتی پودها، تار و یا گره‌ها، پاره‌ای بی نظمی‌ها را خواهیم دید که البته قابل چشم پوشی‌اند. این بی نظمی در قالیهای قم مطلقا وجود ندارد و نظم آنها به نحوی است که گاهی انسان را به تردید می‌اندازد که مبادا این قالی با ماشین بافته شده است.
بافت آن بسیار فشرده و بادوام و تار آن از نخ پنبه‌ای تابیده شده و پود آن نازک‌تر است.
گره‌ها از پشم زیبای محلی به نام سبزوار است و این گره‌ها بسیار کوچک‌اند (بطور متوسط در هر دسی متر مربع ۴۰۰۰ تا ۷۰۰۰ گره) و از نوع فارسی‌باف وجود دارد.
ارتفاع پرزها متوسط و فقط در یک طرف این قالی‌ها ریشه دیده می‌شود. ریشه‌ها دوتایی و به هم تابیده‌اند. بعلاوه این ریشه‌ها به‌جای این که صاف باشند، به‌گونه‌ای‌اند که به نظر می‌رسند بطور نامنظمی از قالی بیرون جهیده‌اند.
ساختار اولیه: تار و پود معمولا از نخ تابیده بسیار ظریفند. در قالیهای ابریشمی تار و معمولا پود از ابریشم‌اند.
گره: قالیهای قم بدلیل ظرافت بسیارشان شهرت دارند. حداقل ۲۵۰۰ گره در هر دسیمتر مربع دارند و در قالیهای نا مرغوب این تعداد به ۱۰۰۰۰ گره در هر متر مربع می‌رسد. در قالیهای ابریشمی این تعداد بیشتر است و نوع گره، گره فارسی است، بندرت جفتی بافی نیز در این منطقه دیده می‌شود.
پرز: پرزها در قالی قم محکم و کمی خشن بوده و بیشتر از پشم تابیده بسیار نازک یا ابریشم تابیده بسیار ظریف استفاده می‌شود. پرز قالی‌ها معمولا کوتاه و چنانچه از ابریشم باشد بسیار کوتاه چیده می‌شود.
کیفیت: قالیهای قم بسیار بادوام و بیشتر جنبه تزئینی دارند و از بهترین تولیدات قالیهای ایران محسوب می‌شوند.
ابعاد قالی قم
با توجه به اینکه قم، شهری زیارتی بوده و پس از مشهد مهمترین شهر مقدس ایران است و از طرف دیگری سجاده جایگاه ویژه‌ای در ره آوردها و تحفه‌های سفرهای زیارتی ایرانیان دارد؛ لذا کارگاه‌های قالیبافی که به تولید سجاده اشتغال دارند در این شهر، توسعه قابل توجهی یافته‌اند.
طیف قالیهای قمی به ۴ بخش زیر از لحاظ ابعاد تقسیم می‌شود:
- الف) قالیچه‌های سجاده‌ای که معمولا در اندازه ۲۰/۲×۵۰/۱ متربافته می‌شوند.
- ب) قالی: اندازه قالیهای قم معمولا ۳×۲و ۵/۳ ×۵/۲ و ۴×۳ متر این قالی‌ها برای فرش کردن اتاق‌ها و سالن‌های بزرگ به کار گرفته می‌شوند.
- ج) کناره: برای فرش کردن راهروها و راه پله‌ها از این نوع فرش استفاده می‌شوپ. عرض کناره‌ها بین ۵۰ تا ۱۰۰۰ سانتی متر و درازای آنها بین ۲ تا ۶ متر است.
- د) بیشترین میزان تولید فرش قم از نوع قالیچه است. قالیچه‌ها کاربرد وسیعی در تزئین و دکوراسیون اتاق‌ها و سالن‌های پذیرایی دارند.
