گفتیم که شناسایی قالی‌های عشایری با وجود پراکندگی گروه‌های عشایری، ساکن یا متحرک، و وسعت مناطقی که جهت ییلاق و قشلاق و مراوده تجاری و فرهنگی مورد استفاده قرار می‌گیرد، اختلاط و آمیزش فرهنگی ایلات و طوایف و تاثیرپذیری آنان از یکدیگر در همه ابعاد، کمی دشوار است؛ با این وجود آنها را به دو دسته قالی قشقایی و افشار تقسیم کردیم. در مطلب قبل قالی افشار را مورد بررسی قرار دادیم و حالا قالی قشقایی.
قالی قشقایی
سوابق تاریخی
ایل قشقایی، که بزرگترین جامعه عشایری فارس را تشکیل می‌دهد، به صورت یک ایل متفق و یکپارچه به فارس نیامده است. اتحادیه کنونی قشقایی را چند گروه عشایری ترک زبان در اوایل سده یازدهم هجری بنیان نهادند که جداگانه و بتدریج راه سرزمین‌های جنوبی ایران را پیش گرفته بودند و چنین بنظر می‌رسد که بخش عمده آنها در اواخر سده هشتم و اوایل سده نهم هجری از قفقاز به فارس آمده‌اند.
نامورترین بافندگان قشقایی کشکولی‌هایند که دستبافت‌های گره بافته خوابدار، از جمله گبه، و گلیم و جاجیم و سوزنی و بافته‌های دو اسلوبه (گره بافی روی گلیم که در فارس به «قالی بری» و در جاهای دیگر به «گل برجسته» معروف است) را عموما بخوبی از کار در می‌آورند.
ساختار
نظر به این که قشقایی‌ها ترک نژادند، در بافته‌های خود از گره ترکی بهره می‌گیرند. ولی گاهی قالیچه‌هایی مشاهده می‌شود که با گره فارسی بافته شده‌اند و این اتفاق، نتیجه ازدواج یکی از مردان قشقایی با زنی ایرانی یا عرب است.
قالیچه‌های قشقایی مانند کلیه فرآورده‌های ایلاتی یا روستایی فارس، دارای تار و پود پشمین است، ولی از ویژگی برخوردار است که آن را از دیگر قالیچه‌های فارس متمایز می‌کند و آن دو پوده بودن آن است.
طرح‌های رایج
نقشها و طرح‌های قشقایی را به دو گروه متمایز می‌توان تقسیم کرد:
- گروه اول – نقشها و نگاره های سنتی:
ذهنی بافی، ساختار هندسی، اجتناب از قرینه سازی جز در طراحی ترنج‌ها و حاشیه‌ها، پیروی نکردن از الگویی معین و نظمی خاص، از خصوصیات ویژه طرح‌ها و نقش‌های سنتی و اصیلی است که اصطلاح رایج بازار فرش «مختلف» و غلط مشهور «اشکالاتی» را به خود اختصاص داده و بیشتر بافندگان طایفه شش بلوکی، به ویژه تیره‌های هیبت لو و عرب چرپانلو و طایفه‌های رحیم لو و صفی خانی و نیز شکرلو و خنگشت، از این سبک پیروی می‌کنند.
طرح‌های رایج در قالی‌های استان فارس
- گروه دوم – نقش‌های منتظم:
قالی قشقایی را به شش دسته متمایز تقسیم کرده‌اند: نقش ناظم، محرمات، نقش ماهی درهم، نقش بته‌ای، نقش گیاهی و نقش افشان.
در نقش پردازی منتظم، به جای نگاره‌های لوزی و چهار گوش و شش گوش و هشت گوش و طرح‌های راست و شکسته، بیشتر از گل و گیاه و شاخ و برگ و خطوط گردان استفاده می‌شود. ذهنی بافی که ویژه نقش‌های شکسته است، در این گونه طرح‌ها راه به جایی نمی‌برد و بافنده تنها از تخیلات خود در کاربرد رنگ‌های متنوع کمک می‌طلبد. بافندگان کشکولی، بولی، ایگدروگاه چکنی و صفی خانی از پیروان مکتب طراحی و نقش پردازی منتظمند. پاره ای از طرح‌های این گروه در انحصار یک تیره یا طایفه است و دیگر طایفه‌ها و گروه‌های بافنده با آن سرو کار ندارند مانند «ناظم» که مخصوص کشکولی‌هاست و قالیچه ناظم غیرکشکولی دیده نشده است.
توزیع جغرافیایی قالی قشقایی
با توجه به پراکندگی تیره‌های مختلف ایل قشقایی در نقاط مختلف فارس به چند نقطه مهم قالیبافی آن اشاره می‌کنیم:
- یلمه، سمیرم: «بیشتر قشقایی‌هایی که از دو قرن پیش به تدریج در آبادی‌های منطقه سمیرم پایین ساکن و ماندگار شده‌اند، از تیره یلمه هستند که مانند شکرلوها سال‌هاست جزء نظام و ساختمان عشایر ایل قشقایی نبوده‌اند. اما دستباف‌های آنها، علیرغم نزدیکی به سنت‌ها و نقشمایههای لرهای بختیاری دارای کیفیت قشقایی‌اند.
پاره‌ای از فرش‌های ترکی سمیرم پایین به نام «هینه گان» (روستایی در جنوب غربی شهرضا که هونجان و هینجانش نیز می‌گویند) به بازار می‌آید و پاره ای دیگر به نام یلمه ارائه می‌شود. قالی‌های این منطقه که از دیر باز با پود نخی و بیشتر با تار و پود نخی بافته می‌شده، از نقشمایههای بته قبادخانی و نگاره‌های گیاهی و افشان و نیز اشکالی قشقایی مایه گرفته است.
- ایل خمسه: از یگانگی پنج ایل برگرد شیراز پدید آمده است. دو ایل به عربی و دو ایل به ترکی و یک ایل (باصری‌ها) به فارسی سخن می‌گویند آنان در سال ۱۳۸۲ هجری قمری برای آنکه نیروی در برابر قشقایی‌ها همسایه‌شان ایجاد کنند زیر نظارت خانواده قوام شیرازی به صورت ایل واحدی در آمدند و خانواده قوام از نارنجستان شیراز بر آنان فرمان می‌راندند. نژاد ایلات مورد نظر، عرب، اینالو، بهارلو و ترک و باصری و نیز مخلوطی از نژاد ترک و لرند.
