تاریخچه خوشنویسی – از دیروز تا امروز

هنر خوشنویسی هنری‌ست که در طول زمان به تکامل رسیده است. قبل از اسلام در ایران خطوطی که برای نوشتن استفاده می‌شد اوستایی، میخی و پهلوی بوده است. در ادامه این مطلب به طور مختصر نگاهی به تاریخچه خوشنویسی و شکل‌گیری خطوط مختلف و استادان برجسته این هنر خواهیم داشت. با ما همراه شوید.

با ظهور اسلام، نیاکان ما الفبا و خطوط اسلامى را پذیرا شدند. خط متداول آن زمان که نزدیک دو قرن قبل از اسلام شکل گرفته بود خط کوفى و نسخ قدیم بود که از دو خط قبطى و سریانى اخذ شده بود. در اوایل قرن چهارم، سال ۳۱۰ هجرى قمرى، ابن مقله بیضاوى شیرازى خطوطى را بوجود آورد که به خطوط اصول معروف شد که عبارتند از محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع که وجه تمایز آنها اختلاف در شکل حروف و کلمات و نسبت سطح و دور در هر کدام است و براى این خطوط قواعدى وضع کرد و ۱۲ اصل نوشت: ترکیب، کرسى، نسبت، ضعف، قوت، سطح، دور، صعود مجازى، نزول مجازى، اصول، صفا و شأن.

بعد از ابن مقله (حدود یک قرن) على ابن هلال، مشهور به ابن بواب، براى خط نسخ قواعد جدیدى بوجود آورد و آنرا کامل‌تر کرد و بعد در قرن هفتم جمال الدین یاقوت مستعصمى به خطوط ششگانه یاد شده غنا و تکامل بخشید.

مقارن پیشرفت خطوط فوق، حسن فارسى کاتب، خط تعلیق را از خطوط نسخ و رقاع بوجود آورد که به نام ترسل نیز نامیده می‌شد.

در قرن نهم میرعلى تبریزى (۸۵۰ هجرى قمرى) ار ترکیب و ادغام دو خط نسخ و تعلیق خطى بنام نستخعلیق بوجود آورد که بسیار مورد اقبال واقع شد و تحول عظیمى در هنر خوشنویسى به وجود آورد. خطى که حدود یک دانگ سطح و مابقى آن دور است و نام آن در اثر کثرت استعمال به نستعلیق تغییر پیدا کرد و باید اذعان داشت که بحق از زیباترین و ظریفترین و مشکلترین خطوط ایرانى و می‌توان گفت که عروس خطوط ایرانى است.

پس از میرعلى تبریزى پسرش میرعبدالله و بعد از او میرزا جعفر تبریزى و اظهر تبریزى در تکامل خط نستعلیق کوشش‌ها کردند تا نوبت به سلطانعلى مشهدى رسید. او نیز برای گسترش و ترویج این هنر اصیل تلاش بسیار کرد.

بعد از سلطانعلی، اساتید بسیاری در تکامل خط مذکور کوشیدند و بعد از حدود یک قرن، خوشنویس نامى میرعمادالحسنى (سال فوت ۱۰۲۴ هجرى قمرى) معاصر شاه عباس صفوى پا به عرصه ظهور نهاد و با نبوغ خود تغییراتی در خط نستعلیق بوجود آورد که منجر به پیداش سبکی تازه شد. سبکی که با گذشت نزدیک به ۴۰۰ سال مورد استفاده و الهام بخش خوشنویسان است.

او پایه خط را به جایى نهاد که از زمان پیدایش خط نستعلیق تا کنون هیچ هنرمند خوشنویسی نتوانسته با او برابری کند. همزمان با میرعمادالحسی، هنرمند بزرگ دیگرى چون علیرضا عباسى می‌زیست که رقیبى براى او بشمار مى‌رفت. عباسی علاوه بر خط نستعلیق خفى و جلى، در خط ثلث نیز استاد بود بطورى که قالب کتیبه‌هاى مساجد و بناهاى تاریخى اصفهان به خط ثلث و یا به سرپرستى او انجام شده‌اند.

بطور کل قرن‌هاى نهم، دهم و یازدهم هجرى قمرى را می‌توان قرن‌هاى درخشان در هنر خوشنویسى دانست.

در اواسط قرن یازدهم سومین خط خالص ایرانى یعنى شکسته نستعلیق به دست مرتضى قلى خان شاملو، حاکم هرات، از خط نستعلیق منشعب شد. علت پیدایش آن تند نویسى و راحت نویسى و دیگر، ذوق و خلاقیت ایرانى مى‌توانست باشد. همانطورى که بعد از پیدایش خط تعلیق، ایرانیان به خاطر سرعت در کتابت، شکسته تعلیق آنرا نیز بوجود آوردند.

خط شکسته نستعلیق به دست میرزا شفیعا هراتى کامل‌تر شد و درویش عبدالمجید طالقانى قواعد جدیدى وضع کرد و آ نرا به کمال نوشت.

چهار تن ازخوشنویسان نامى که در چهار خط ثلث، نسخ، نستعلیق و شکسته نستعلیق به ارکان اربعه هنر خوشنویسى مشهور گشته‌اند عبارتند از:

• در خط ثلث: جمال الدین یاقوت ( ۶۹۸ هجرى قمرى)
• در خط نسخ: میرزا احمد نیریزی (اواسط قرن ۱۲)
• در خط نستعلیق: میرعماد الحسنى (۱۰۲۴ هجرى قمرى)
• در خط شکسته نستعلیق: درویش عبدالمجید طالقانى (۱۱۸۵ هجرى قمرى)

در قرن ۱۳ در دوره قاجاریه خطاطان بزرگى پا به عرصه میدان نستعلیق و دیگر اقلام نهادند و سختی‌هاى این هنر ظریف را به جان خریدند و در توسعه آن کوشیدند که اسامى معروف‌ترین آنها از آن زمان تاکنون به شرح زیر است:

عباس نورى، وصال شیرازی، احمد شاملو مشهدى، فتحعلى حجاب، میرحسینى خوشنویس، اسداله شیرازى، میرزا آقا خمسه‌ای، ابوالفضل ساوجی، عبدالرحیم افسر، محمدحسین شیرازى، عبدالحمید ملک الکلامى، على نقى شیرازى، میرزا محمد ابراهیم تهرانى (میرزا عمو)، میرزا غلامرضا اصفهانى، میرزا محمدرضا کلهر، محمدحسین عمادالکتاب، مرتضى نجم آبادى، سید حسن میرخانى، سید حسین میرخانى، على اکبر کاوه، ابراهیم بوذرى، حسن زرین خط، غلامحسین امیرخانى، عباس اخوین، یداله کابلى خوانسارى، کیخسرو خروش و …   

لازم به گفتن نیست که برای شناسایی این هنر نیاز به مطالعات بیشتری است؛ اما بر این باوریم که برای آشنایی اولیه مطلب تاریخچه خوشنویسی کافی است.

در مطالب بعدی بیشتر با اصول اولیه، ابزارها و قلم‌ها، و دیگر دانستنی‌های این هنر نفیس ایرانی آشنا خواهید شد.

• خط ثلث – خط خوشنویسی ایرانی