این مجموعه تاریخی با عنوان «مقبره شیخ صفی‌الدین اردبیلی و بناهای متعلقه آن» در پانزدهم دی ماه ۱۳۱۰، تحت شماره ۶۴، جزو آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مجموعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در محله قدیمی عالی‌قاپو و در مجاورت خیابان شیخ صفی قرار دارد و ورودی اصلی آن از سمت میدان عالی‌قاپو است.
گنبد «الله الله» که بنای اصلی مجموعه محسوب می‌شود، روی قبر شیخ صفی و به دستور صدرالدین موسی ساخته شده است. این بقعه در ابتدا، بنایی آزاد و مجزا بوده اما بعدها این برج‌های منفرد با افزودن بناها و حیاط‌هایی در میان آنها به صورت مجموعه‌ای واحد در آمده است. طبق کتیبه آخرین «سردر» احداثی با تاریخ ۱۰۵۷ ه.ق، می‌توان به کار تکمیل مجموعه شیخ صفی در طی چند قرن پی برد.
با مطالعه و بررسی کتاب «صریح الملک» اسامی متداول بناهایی از مجموعه در دوران صفوی، استخراج و به جهت شناخت ارائه می‌شود:
بناهای مجموعه شیخ صفی‌الدین
مجموعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، «دارالارشاد»- حیاط بزرگ، «عرصه»- حیاط کوچک، «صفه» – صحن اصلی بقعه، «ساحت» – ایوان جنوبی، «دارالحدیث» – قندیل خانه، «دارالحفاظ» و سردر شاه عباسی، «درگاه معلی» نامیده می‌شده‌اند. بخش‌هایی از مجموعه نیز هنوز با نام دوره صفویه خود خوانده می‌شوند که از آن جمله می‌توان به «جنت سرا»، «چینی خانه»، «محوطه شهیدگاه»، «چله خانه قدیم» و «چله خانه جدید» اشاره کرد.
مجموعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در طی سال‌ها متحمل تغییرات فراوان شده و امروز به طور عمده شامل بخش‌های زیر است:
بخش‌های کنونی مجموعه شیخ صفی‌الدین
۱. سردر ورودی بقعه
۲. حیاط بزرگ
۳. حیاط کوچک (چله خانه قدیم، چله خانه جدید و …)
۴. صحن بقعه (جنت سرا، دارالحدیث، طاق متولی، غرفه ها و …)
۵. قسمت‌های اصلی بقعه (گنبد شیخ صفی، گنبد شاه اسماعیل، سردر اصلی بقعه، حرم خانه، چینی خانه، رواق)
۶. محوطه شهیدگاه
تزئینات داخلی و بیرونی مجموعه
بقعه شیخ صفی که نقطه عطف و هسته اولیه شکل‌گیری و توسعه مجموعه است، بنایی استوانه‌ای شکل و با گنبدی دو پوش است که سطح بیرونی آن با نره کاشی‌های فیروزه رنگ و آجر پوشیده شده و دارای قبه برنجی است.
پیرامون آن ۲۲ متر بوده و روی ازاره هشت‌ضلعی سنگی به ارتفاع ۱.۴۰ متر قرار گرفته است. سطح خارجی بدنه بنا، با کلمات الله پوشیده شده است.
در تزیینات نما، یک قاب مدور از کاشی معرق با عبارت «عمل العبد الفقیر الراجی الی عضو اصمد عوض بن محمد المراغی» نصب شده است.
در قسمت داخلی این گنبد، دیوارها تا محل انتقال دیوار به گنبد با پارچه‌های نقاشی شده پوشانده شده است. این پارچه‌ها که از جنس کرباس می‌باشند، بعد از اجرای تزیین با میخ‌های دست‌ساز صفوی روی دیوار چسبانده شده‌اند.
بیشتر بخوانید:
موزه ایران باستان
سبک شناسی معماری ایران
بنای ساحلی زیبا، طرحی از آتلیه ماریو مارتینز
در محل انتقال دیوار به گنبد نیز کتیبه‌ای به خط ثلث دیده می‌شود. این کتیبه بعد از اجرا بر سطح کاغذ، روی پارچه چسبانده، سپس رنگ‌آمیزی و در خاتمه تثبیت شده است.
تزیینات هنری صندوق قبر شیخ از شاهکارهای عصر صفوی به شمار می‌رود. این صندوق در وسط بقعه قرار دارد و درون محفظه‌ای شیشه‌ای حفاظت می‌شود.
برگرفته از کتاب «گمشده‌ای از هنر معماری صفویه، مجموعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، طرح بازسازی سردر عالی‌قاپو و تزئینات آن» نوشته شکوفه مصباحی
