معماری معاصر ایران – قسمت دوم

در قسمت اول معماری معاصر ایران گفتیم که این دوران از زمان روی کار آمدن حکومت قاجاری تا امروز را در بر می‌گیرد. این دوره پس از سفرهای شاهان ایرانی به فرنگ و آشنایی آنان با فرهنگ غرب آغاز شد و فصل جدیدی را در هنر و معماری ایران رقم زد. در بخش آغازین مبحث معماری معاصر به معرفی معماری قاجار و برای ملموس بودن مباحث نظری به معرفی ابنیه احداث شده آن دوران در شهر تهران پرداختیم. و اینک ادامه ماجرا…

مظفرالدین شاه: (حک :۱۲۷۵-۱۲۸۵ خورشیدی، ۱۸۹۶-۱۹۰۷ میلادی)

آنچه مورخان در باب تهران دوره ناصر الدین شاه نوشته اند، حکایت از آن دارد که تغییراتی در توسعه و ساختار شهر تهران عصر مظفری صورت گرفت، ولی چهره آن همان وضع عمومی را داشت که ناصرالدین شاه آراسته و پیراسته بود. در دوره سلطنت مظفرالدین شاه به تاسیس مدارس جدید توجه بیشتری شد.

بعد از مرگ مظفرالدین شاه به ترتیب محمد علی شاه (حک: ۱۲۸۵-۱۲۸۸ خورشیدی) و احمد شاه  (حک: ۱۲۸۸-۱۳۰۴ خورشیدی) به سلطنت رسیدند. از آنجا که عمده دغدغه این شاهان در درگیری و مبارزه با جنبش مشروطیت گذشت، تهران از آغاز مشروطیت تا کودتای سوم اسفند سال ۱۲۹۹ خورشیدی به همان وضع که در عصر ناصری و جانشینان او بود، باقی ماند. جز اینکه عمارت میرزا حسین خان سپهسالار در مجاورت مسجد سپهسالار، به مرکز تصمیم گیری‌های دولتی انتخاب گردید و نمایندگان منتخب در حکومت در آنجا گرد آمدند و نام مجلس شورای ملی بر آن نهادند.

ارگ سلطنتی و مجموعه ساختمان‌های کاخ گلستان:

این ارگ از شرق به محله عودلاجان، از جنوب و غرب به محله بازار و سنگلج و از شمال به اراضی بیرون شهر محدود بود.

با وجود اینکه قدمت ارگ به دوره صفوی می‌رسد؛ در دوره قاجار به سبب حضور آقا محمد خان قاجار و انتخاب آنجا به عنوان مقر سلطنتی، بیشتر از نقاط دیگر شهر آباد شد.

در سال ۱۲۳۰ به دستور امیرکبیر قلعه ارگ تجدید عمارت شد و کوچه‌های آن را برای عبور کالسکه شوسه کردند. در سال ۱۲۳۱ نیز در داخل ارگ بناهای جدیدی بر عمارات سلطنتی قدیم اضافه شد.

عمارت ها و بناهای مهم ارگ سلطنتی عبارت بودند از:

میدان ارگ

میدان ارگ میدانی وسیع با جهت شرقی غربی بود که در زمان سلطنت فتحعلی شاه میدان شاه نامیده می‌شد و در اواخر عهد ناصرالدین شاه پس از تغییرات بسیار باغ گلشن و سر انجام به نام میدان ارگ معروف شد.

در زمان اصلاحات ناصری، باغ گلشن به عنوان اولین پارک عمومی شهر تهران موجودیت می‌یابد. در سمت شرق میدان عمارت گالری به عنوان اولین نمایشگاه و موزه شهر بر پا بود. عناصر و اجزای شکل یافته در اطراف میدان همچون اجزایی از یک واحد به تدریج بر اطراف میدان و در طول بیست سال شکل گرفتند.

تکیه دولت

این تکیه بزرگ ترین آمفی تئاتر ساخته شده تا آن زمان در ایران بود. ساخت این بنا در سال ۱۲۴۶ اغاز شده و در سال ۱۲۵۳ به اتمام رسیده است. ساختمان تکیه دولت در ضلع جنوبی محوطه باغ گلستان و در قسمت شرقی ارگ سلطنتی قرار داشت. این ساختمان بنایی با پلان گرد به قطر تقریبی ۶۰ متر و ارتفاع ۲۴ متر بود و در سه طبقه و جایگاه هایی مجزا برای طبقات مختلف مردم، اشراف، درباریان، زنان حرمسرا و جایگاه ویژه پادشاه ساخته شده بود. این بنا عمدتا برای اجرا و تماشای تعزیه بر پا شده بود و تا پایان دوره قاجار برپا بود. اما در زمان پهلوی که به ساختمانی متروک و نیمه مخروبه بدل گشت و سرانجام در سال ۱۳۲۵ برای ساخت بانک ملی تخریب شد!

میدان توپخانه

در ضلع شمالی ارگ، صحرای بی آب و علفی وجود داشت که از ابتدای عصر قاجار تا میانه سلطنت ناصرالدین شاه برای میدان مشق و اسب دوانی استفاده می شد و در اصل محل استقرار توپخانه دولت بود. این میدان طی گذشت حکومت های مختلف دستخوش تغییرات بسیاری شد. در دوره ناصری به عنوان مرکز ارتباطات شهری و محل برگزاری مراسم مختلف و محل زندگی اجتماعی و فرهنگی شهر به کار گرفته می‌شد و در دوره رضا خان  با شروع مدرنیزاسیون  و تغییرات جدی در الگوی زندگی شهری، با احداث ساختمان های اصلی دولتی به میدان مرکزی شهر عملکردی اداری و هویتی دولتی بخشید. در سال‌های بعد ایجاد کاربری‌های تجاری و پخش شدن ساختمان‌ های مهم دولتی در سایر نقاط شهر و نیز گسترش تهران به سمت شمال، چهره متفاوتی از این میدان به جای گذاشت.

باغ ملی

در سال ۱۳۰۶ متصدیان امر تصمیم می‌گیرند تا محوطه میدان مشق را که در زمان فتحعلی شاه به عنوان محدوده تمرین نظامی در نظر گرفته شده بود و بعدها به داخل بافت شهری کشیده شده بود را، سامان دهند و با ساخت پارکی به شیوه اروپایی، محلی به عنوان تفرجگاه برای مرم درست کنند. عرصه باغ ملی در سال ۱۳۱۲ و با ساخته شدن ساختمان‌های نظامی و دولتی به تصرف دولت درآمد و حتی از عبور مردم از این سایت ممانعت شد.

یکی از مهم‌ترین بناهای سایت باغ ملی که هنوز هم سالم باقی مانده سر در باغ ملی است. سر در باغ از خود باغ قدمت بیشتری دارد. این بنا در اصل به عنوان یادبودی برای فتح تهران توسط سردار سپه در کودتای ۱۲۹۹ خورشیدی ساخته شد که این امر از کاشیکاری‌های بنا قابل تشخیص است.

سر در باغ ملی را شاید بتوان یکی از زیباترین دروازه های تاریخی ایران دانست. این سردر که پهنای آن از شرق به غرب حدود ۲۷ متر است، یک خروجی سواره و در طرفین آن دو خروجی پیاده را شامل می‌شود.

بیشتر بخوانید: معماری معاصر ایران – تهران – عمارت و میدان بهارستان