چله کشی مهم‌ترین مرحله قبل از بافت گلیم و فرش است که به دو روش ترکی و فارسی انجام می‌شود. بافت قالی بدون وجود دار ممکن نیست. دار قالی، پایه ای است که تارها و پودها روی آن کشیده می‌شوند و تا پایان بافت، قالی روی آن سوار است و بعد از اتمام بافت، با قیچی زدن بر ریشه‌های فرش، آن را از دار جدا کرده و به اصطلاح از دار پایین می‌آورند.
چله کشی فارسی
مواد اولیه و وسایل کار چله کشی
برای انجام عملیات چله کشی وسایل زیر مورد نیازند:
- دار قالیبافی
- نقشه قالی
- نخ چله (پنبه‌‌ای، ابریشمی، پشمی)
- دفه و دفتین
- سیخ پود کشی
- متر برای اندازه گیری
- مداد سیاه معمولی
- چکش
- میخ
- آچار
- تسمه چوبی
- ماژیک معمولی
دار قالی
عبارتست از چارچوب فلزی و یا چوبی با مشخصات خاص و مناسب قالی در دست بافت. دار قالیبافی به اشکال و انواع مختلف ساخته شده است که قالی روی آن بافته می‌شود. این دارها عمدتا بر دو نوع است:
دار افقی (دار زمینی)
دار افقی دستگاهی است بسیار ساده از جنس چوب یا لوله‌های آهنی، که بیشتر در ایلات و عشایر و چادرنشین‌ها استفاده می‌شود. این دستگاه که به موازات سطح زمین با فاصله ۳۰ سانتیمتر نصب می‌شود، شامل دو قطعه چوب استوانه ای با طول ۱،۵ برابر عرض قالی مورد نظر برای بافت می باشد که در بالا و پائین قالی قرار می‌گیرد. دو سر اضافی آن به وسیله چهار عدد میخ چوبی یا فولادی بزرگ که در زمین کوبیده شده مهار می‌شود.
این نوع دستگاهها با وضع زندگی چادر نشینان و ایلات و عشایر هماهنگی دارد و به آسانی در هر زمان می‌توانند آنرا روی زمین به طور خوابیده مستقر نمایند و یا جمع نموده کوچ کنند. به کار بردن این نوع دارها برای سلامتی بافنده مناسب نیست زیرا بافنده ناگزیر است هنگام کار روی این نوع دارها خم شود.
دار عمودی
این نوع دارها که تکامل یافته دارهای ابتدایی است، معمولاً چارچوب مستطیل شکلی دارند که به طور عمود بر سطح زمین و به طور ایستاده مستقر می‌شوند. این نوع دار از دو عدد چوب استوانه ای صاف و محکم که به طور موازی یکی در بالا(بنام سردار) و یکی در پائین (به نام زیردار) و دو عدد چوب دیگر که حالت ستون‌های دستگاه را دارند (به نام راست روها) تشکیل شده است.
اجزای دار عمودی
- گاوه (گوه یاور): قطعه چوب گونیا شکلی است که برای محکم کردن دو طرف زیر دار و در شکاف (زبانه) پائین راست روها کوبیده می‌شود و موقع شل کردن چله‌ها و پائین کشی قالی آنها را بیرون می‌آورند. گاوه را گوه، وره، گاز، گوئه، و هوره نیز می‌نامند.
- کجو (چوب کوجی): چوبی است استوانه ای شکل که به اندازه عرض دار قالی برای تنظیم و تفکیک نخهای چله و جلوگیری از کجی قالی به کار می‌برند. کجو را، کوجی، نیرگی و چوب گرد هم می‌گویند.
- هاف (هافه):چوب هاف باریکتر از چوب کجو است و در بالای آن قرار می‌گیرد که در زمان پود دادن برای زیرورو کردن چله‌ها از آن استفاده می‌شود. هاف را چوب لا، لاکاری، پس گرد، پشت گرد و توساد هم می‌گویند. در تبریز به آن چو گفته می‌شود.
- نیمکت (تخته): قطعه چوب مسطحی است به شکل نیمکت بدون پایه که بافنده به هنگام بافت قالی روی آن می‌نشیند. نیمکت را الوار تخته و تخته زیر پا نیز می‌گویند.
- نردبان: نردبان در دو طرف دستگاه قرار گرفته و با راست روها متصل است و دو سر نیمکت روی آنها قرار می‌گیرد.
انواع دار عمودی
- دستگاه‌های ثابت: این نوع دارها ثابت هستند، به طوری که سر پائین راست روها را به اندازه ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر در داخل زمین قرار داده و محکم می‌کنذ. در این نوع دار، چله‌های اضافی در بالای سردار گره خورده است. به ترتیب که قالی بافته می‌شود، در دفعات مختلف گرهها را باز و قسمتی از قالی که بافته شده است به همراه چله‌ها پائین کشیده می‌شود و پس از عمل دوخت بار دیگر گرهها در بالای سردار محکم می‌شوند. در بعضی از دستگاهها که طول دستگاه با طول قالی مورد بافت مطابقت دارد، به جای عمل دوخت و پائین کشی قالی، از نردبان‌های بلند و نیمکت استفاده شده و هر چه قالی بیشتر بافته می‌شود ارتفاع محل کاردر سطح زمین نیز بیشتر می‌شود.
- دستگاه‌های فندکدار: در این نوع دستگاهها به جای اینکه چله از روی سردار عبورداده شود، از روی استوانه ای چوبی و یا فلزی که به موازات سردار و کمی پائین تر از آن قرار دارد(فندک) عبور داده می‌شود و به وسیله دو عدد پیچ فاصله سردار و فندک را تنظیم می‌کنند و یا به وسیله گاوه در زیر دارچله‌ها را شل و سفت می‌کنند. در مناطق غرب کشور از این نوع دارها استفاده می‌شود.
- دستگاه گردان: در این نوع دستگاهها نخ اضافی چله روی سردار پیچیده می‌شود و به ترتیب که قالی بافته می‌شود چله‌های اضافی از سردار باز و مقدار قالی بافته شده به زیر دار پیچیده می‌شود. برای سفت کردن چله‌ها در این نوع دار از اهرم‌های خاصی استفاده م‌شود، به این ترتیب که روی سردار دو عدد سوراخ عمود بر هم وجود دارد که با گذاردن اهرم در داخل یکی از سوراخها و کشیدن آن و تکرار این عمل چله‌ها را محکم می‌کنند و سر اهرم را به پائین راست روها مهار می‌کند. اخیراً برای این کار از چرخ دنده نیز استفاده م‌شود.
- دستگاه تبریزی (ترکی): در این نوع دستگاهها نخهای چله، سردار و زیردار را دور زده و به ترتیب که قالی بافته می‌شود، با شل کردن گاوه‌ها و یا پیچ‌ها مقدار بافته شده را به پشت دستگاه می‌چرخانند. و مجدداً توسط گاوه و یا پیچ‌ها، چله‌ها را محکم می‌شود. این نوع دستگاهها که به آنها دستگاهای سیار نیز می‌گویند، به وسیله پایه‌های کفی و یا حائل‌هایی که از پشت به آنها بسته می‌شود، روی زمین ثابت نیستند و قابل جابه جا شدن هستند و چون قالی یک نوبت دور دو تیر فوقانی (سردار) و تحتانی (زیردار) می‌چرخد، به اندازه دو برابر طول دستگاه را می‌توانند روی آن ببافند. در این گونه دستگاهها عمدتا محل نشستن بافنده ثابت است.
[…] ویژگیهای بافت آنها نظیر نوع گره، نحوهشیرازه بافی، چله کشی، ابعاد، و . . . کاملا منطبق با قالیهای مناطق جنوبیتر، […]